Káu-hūn
九份
Í-chêng ài khiā koân, ùi Káu-hūn khòaⁿ Ke-lâng-káng ê hái-hōaⁿ, hn̄g-hn̄g pòaⁿ ê îⁿ, khoah-khoah ná pùn-ki chhùi. Hó-thiⁿ hông-hun ê sî, hái-káng gōa-kháu ê Ke-lâng-sū, hoán-siā-tio̍h nńg-chiáⁿ ê sai-chiò-ji̍t, kài sêng chi̍t tè piàn mô͘-su̍t ê tōa kiàⁿ, káng--nih ê chúi tō hiông-hiông hoán-âng ná bó͘-tan. Chit-má hán-tit khiā koân khòaⁿ, in-ūi ek tī góa sim lāi-té, Ke-lâng-káng ê chúi-sek éng-oán sin-sian ná âng bó͘-tan. Te̍k-pia̍t sī Peh-tó͘ bē peng ê lāu a-pô, hit chi̍t ji̍t chhin-chhùi kā góa kóng--kòe, i siàu-liân ê sî tòa tī Káu-hūn, káng--nih ê chúi-sek bē thè, mā sī âng-kì-kì ná bó͘-tan.
以前愛khiā kôan，ùi九份看基隆港ê海岸，hn̄g-hn̄g半个圓，闊闊若畚箕嘴。好天黃昏ê時，海港外口ê基隆嶼，反射著nńg-chiáⁿ ê西照日，kài成一tè變魔術ê大鏡，港--裡ê水tō雄雄反紅若牡丹。Chit-má罕得khiā kôan看，因為溢tī我心內底，基隆港ê水色永遠新鮮若紅牡丹。特別是八堵賣冰ê老阿婆，hit一日親嘴kā我講--過，伊少年ê時tòa tī九份，港--裡ê水色bē退，mā是紅kì-kì若牡丹。
Káu-hūn ê sió-lō͘ gia̍p tī pòaⁿ-soaⁿ, oan-oan-khiau-khiau, koân-koân-kē-kē, put-sî lâng-kheh chin chē, chin lāu-jia̍t. Góa siōng ài Káu-hūn ê han-chû-thn̂g, tiⁿ hún-îⁿ..., m̄-kú i siōng súi sī tī pòaⁿ-soaⁿ ê kong-kéng. In-ūi chhin-chhiūⁿ Peh-tó͘ bē peng ê a-pô kóng--ê, kiàn-nā saⁿ--goe̍h hong thêng ê e-po͘, óa hông-hun sai-chiò-ji̍t ê sî, hn̄g-hn̄g Ke-lâng-káng ê chúi-sek bô-tiuⁿ-bô-tî pìⁿ-chò âng-kì-kì ná bó͘-tan. Si̍t-chāi Káu-hūn ê kéng-tì chhin-chhiūⁿ súi cha-bó͘-gín-á ê ba̍k-chiu.
九份ê小路gia̍p tī半山，彎彎khiau-khiau，koân-koân-kē-kē，不時人客真chē、真鬧熱。我上愛九份ê番薯糖、tiⁿ粉圓……，m̄-kú伊上súi是tī半山ê光景。因為親像八堵賣冰ê阿婆講--ê，見若三--月風停ê下晡，óa黃昏西照日ê時，hn̄g-hn̄g基隆港ê水色無張無持變做紅kì-kì若牡丹。實在九份ê景緻親像súi查某gín-á ê目睭。
Siù-ko͘-loân soaⁿ
秀姑戀山
Sè-kài múi chi̍t ê bîn-cho̍k lóng ū i khai-chhòng ê sîn-ōe. Lán Tâi-oân koân-soaⁿ chin chē, ū-ê ióng-chōng, ū-ê iu-bí, só͘-í koan-û soaⁿ ê kò͘-sū mā sī bē-chió--lah.
世界每一个民族攏有伊開創ê神話。咱台灣koân山真chē，有ê勇壯，有ê優美，所以關於山ê故事mā是bē少--lah。
Tī Tâi-tang Tang-hái-hōaⁿ ū nn̄g ki soaⁿ. Pak-pêng sī ióng-chōng ê Kî-lâi soaⁿ, i lâm-pêng bô gōa hn̄g tō sī bí-lē iù-siù ê Siù-ko͘-loân-soaⁿ.
Tī台東東海岸有二枝山。北pêng是勇壯ê奇萊山，伊南pêng無外hn̄g tō是美麗幼秀ê秀姑戀山。
Kó͘-chá kó͘-chá, Tâi-oân tang-pō͘ óa hái chi̍t ki koân-soaⁿ, pí chit-má ê Gio̍k-san koh-khah koân. Soaⁿ-lāi ū bān-nî koân-kiā ê chio̍h-piah kap chúi-chhiâng, chhian-nî ê tōa chhiū, ngó͘-chhái ê hoe-lúi, chhian-chhian bān-bān ê chiáu kap lo̍k. Múi-ji̍t ji̍t-thâu ùi tang-pêng chhut--lâi, chiò-tio̍h soaⁿ-chiam. Hó-thiⁿ ê ji̍t, kng-iàⁿ-iàⁿ bē-su iân-tâu ê siàu-liân-ke tì kim bō. Tà-hûn ê ji̍t, hûn-si tîⁿ tī soaⁿ-téng, bē-su cha-bó͘-gín-á tn̂g-tn̂g ê kim thâu-chang. Che soaⁿ kiau-ngō͘, kā thiⁿ-téng ê sîn kóng: “Góa sī siōng ióng siōng súi ê soaⁿ. Ta̍k-ji̍t ji̍t-thâu chhut--lâi, tē-it ê tō sī lâi pài--góa.” Chiām-chiām i lú lâi lú sáng-sè pân-tōaⁿ, soaⁿ-lāi ê chio̍h, chúi, hoe kap lo̍k iā bô chiàu-kò͘.
古早古早，台灣東部óa海一枝koân山，比chit-má ê玉山koh-khah koân。山內有萬年koân-kiā ê石壁kap水chhiâng，千年ê大樹、五彩ê花蕊、千千萬萬ê鳥kap鹿。每日日頭ùi東pêng出--來，照tio̍h山尖。好天ê日，光iàⁿ-iàⁿ bē輸緣投ê少年家tì金帽。Tà雲ê日，雲絲tîⁿ tī山頂，bē輸查某gín-á tn̂g-tn̂g ê金頭鬃。Che山驕傲，kā天頂ê神講：「我是上勇上súi ê山。Ta̍k日日頭出--來，第一个tō是來拜--我。」漸漸伊lú來lú sáng勢pân-tōaⁿ，山內ê石、水、花kap鹿也無照顧。
Sîn bô hoaⁿ-hí, kúi-lōa pái tân-lûi-kong, thàu hong-thai kā i kéng-kò, i iā m̄ thiaⁿ. Chòe-āu sîn siū-khì tōa tē-tāng, kā chit ki soaⁿ iô pit--khui, hun-chò lâm-pak nn̄g ki. Kòe--lâi kiàn chi̍t pái tē-tāng, chit nn̄g ki soaⁿ tō koh-khah hun-khui--khì, lú lī lú hn̄g. Án-ne keng-kòe kúi-loā bān tang, chiām-chiām nn̄g ki soaⁿ sio-khòaⁿ bē tio̍h. Tan-tan hong thàu ê ji̍t, pak-pêng ê soaⁿ thiaⁿ-tio̍h lâm-pêng ê soaⁿ háu, iā tòe i lo̍h-hō͘ lâu ba̍k-sái. Chit-sî chiah hiō-hóe, kā sîn chhē-m̄-sī, khai-sí chiàu-kò͘ soaⁿ ê chio̍h kap chúi, chiáu kap hoe, chhiū kap lo̍k. Āu--lâi sîn sià-bián, chit nn̄g ki soaⁿ tō thêng tī tang-pō͘ chit-má ê só͘-chāi, bô koh sóa hn̄g--khì. Chit-má pak-pêng ê soaⁿ kiò-chò Kî-lâi-soaⁿ. Hó-thiⁿ ê ji̍t, kng-iàⁿ-iàⁿ, bē-su siàu-liân-ke tì kim-bō. Lâm-pêng--ê kiò-chò Siù-ko͘-loân-soaⁿ. Tà-hûn ê sî, hûn-si tîⁿ tī soaⁿ-téng, bē-su cha-bó͘-gín-á tn̂g-tn̂g ê kim thâu-chang. Hong thàu ê ji̍t, Pi-lâm ê lâng ū-sî ē thiaⁿ-tio̍h soaⁿ teh chhiò-koa. Lâng kóng tō sī án-ne, Pi-lâm-lâng chin gâu chhiò-koa.
神無歡喜，幾lōa擺tân雷公、透風颱kā伊警告，伊也m̄聽。最後神受氣大地動，kā這枝山搖pit--開，分做南北兩枝。過--來見一擺地動，這兩枝山tō koh-khah分開--去，lú離lú hn̄g。按呢經過幾lōa萬冬，漸漸二枝山相看bē tio̍h。單單風透ê日，北pêng ê山聽tio̍h南pêng ê山háu，也tòe伊落雨流目屎。這時chiah後悔，kā神chhē m̄是，開始照顧山ê石kap水、鳥kap花、樹kap鹿。後--來神赦免，這二枝山tō停tī東部chit-má ê所在，無koh sóa hn̄g--去。Chit-má北pêng ê山叫做奇萊山。好天ê日，光iàⁿ-iàⁿ，bē輸少年家tì金帽。南pêng--ê叫做秀姑戀山。Tà雲ê時，雲絲tîⁿ tī山頂，bē輸查某gín-á tn̂g-tn̂g ê金頭鬃。風透ê日，卑南ê人有時ē聽tio̍h山teh唱歌。人講tō是按呢，卑南人真gâu唱歌。
Kò͘-hiong Tâi-lâm
故鄉台南
Góa sè-hàn tī Tâi-lâm tha̍k Sêng-kong Kok-hāu, lī goán tau kiâⁿ pòaⁿ tiám-cheng tō ē kàu. Ha̍k-hāu ū chi̍t ê bē sió ê ūn-tōng-tiâⁿ. Tiâⁿ-bóe chhut--khì sio-chiap tō sī chi̍t chōa koân-koân ê chng-á-piah. Sì-sì-kak-kak ûi chò chi̍t ê siâⁿ-pó. Ū ê só͘-chāi khih-kak pháiⁿ--khì--ah, m̄-kú khòaⁿ--khí-lâi chin ióng. Siâⁿ-téng chi̍t keng koân-koân ê lâu-á-chhù, mā sī sì-sì-kak-kak, choân-pō͘ thô͘-âng-sek ê piah. Chhù-téng-bóe sì ê khiàu--khí-lih ê kak, bē-su chi̍t keng biō. Góa ta̍k-ji̍t ùi hia kòe, m̄ chai i sī biō, ia̍h-sī siâⁿ-pó, ia̍h-sī kó͘-chá hó-gia̍h-lâng ê chhù, kan-na chai-iáⁿ i kiò-chò Chhiah-khàm-lâu.
我細漢tī台南讀成功國校，離阮tau行半點鐘tō ē到。學校有一个bē小ê運動埕。埕尾出--去相接tō是一chōa koân-koân ê磚á壁。四四角角圍做一个城堡。有ê所在khih角pháiⁿ--去--ah，m̄-kú看--起-來真勇。城頂一間koân-koân ê樓á厝，mā是四四角角，全部土紅色ê壁。厝頂尾四个khiàu--起-lih ê角，bē輸一間廟。我ta̍k日ùi hia過，m̄知伊是廟，ia̍h是城堡，ia̍h是古早好額人ê厝，kan-na知影伊叫做赤崁樓。
It-ti̍t kàu tōa-hàn tāi-ha̍k pit-gia̍p chhut-kok liáu-āu, chiah ū ki-hōe liáu-kái chit ê Chhiah-khàm-lâu ê le̍k-sú. Goân-lâi sī 17 sè-kí tiong Hô-lan-lâng lâi Tâi-oân-káng (chit-má Tâi-kang só͘-chāi), kā chāi-tē pêⁿ-po͘-cho̍k Chhiah-khàm-siā (Hô-lan-miâ Chaccam-siā) bé chit tè tē, tī hia kiàn-li̍p chhī-ke, siong-hâng, kap chèng-chhân chióng-chióng, kiò-chò Provincia (hêng-chèng-khu ‘séng’). 1652 nî, Koeh Hoâi-it Sū-kiāⁿ liáu-āu, Hô-lan-lâng tī hia khí chi̍t ê siâⁿ-pó pó-hō͘, tō sī Chhiah-khàm-lâu (ng-mn̂g-lâu) ê chêng-sin. Ùi chia Hô-lan-lâng hoat-tián Tâi-lâm chhī-ke, khòng-chè Tâi-lâm.
一直到大漢大學畢業出國了後，chiah有機會了解這个赤崁樓ê歷史。原來是17世紀中荷蘭人來台員港（chit-má台江所在），kā在地平埔族赤崁社（荷蘭名Chaccam社）買chit tè地，tī hia建立市街、商行，kap種田種種，叫做Provincia（行政區「省」）。1652年，郭懷一事件了後，荷蘭人tī hia 起一个城堡保護，tō是赤崁樓（紅毛樓）ê前身。Ùi chia荷蘭人發展台南市街，控制台南。
1721 nî, Chu It-kùi sū-kiāⁿ sî, siâⁿ-pó siū-tio̍h phò-hāi. Í-āu keng-kòe kúi-lōa pái tē-tāng, lâu-á pang--khì. Keng-kòe pah gōa tang hong-hùi, kàu 1884 nî Chheng-Hoat Chiàn-cheng, Chheng-tiâu Tâi-oân ti-koān kā Âng-mn̂g-lâu thiah-tiāu. Chiàn-āu tī hit ê só͘-chai khí “Hông-hô͘ Su-īⁿ” kiam Bûn-chhiong-koh, Hái-sîn-biō, Ngó͘-chú-sû kap Tāi-sū-tiān. Hit ê Hái-sîn-biō tō sī chit-má Chhiah-khàm-lâu ê kiàn-tio̍k.
1721年，朱一貴事件時，城堡受tio̍h破壞。以後經過幾lōa擺地動，樓á崩--去。經過百外冬荒廢，到1884年清法戰爭，清朝台灣知縣kā紅毛樓拆掉。戰後tī hit个所在起「蓬壺書院」兼文昌閣、海神廟、五子祠kap大士殿。Hit个海神廟tō是chit-má赤崁樓ê建築。
Goân-lâi chit ê siâⁿ-pó í-keng ū 367 tang ê le̍k-sú! I sī Tâi-oân chho͘-chho͘ kap gōa-lâi-lâng chiap-chhiok siōng tiōng-iàu ê tē-tiám kap kiàn-tio̍k. Góa sè-hàn ta̍k-ji̍t ùi hia kòe, ū khòaⁿ ná bô khòaⁿ, lóng m̄ chai-iáⁿ. Si̍t-chāi sī ū pó m̄ chai sioh. Hi-bāng chit-má Sêng-kong Kok-sió ê ha̍k-seng, in ê lāu-su lóng ū kā in kà, kàu-kho-su lāi-té lóng ū kài-siāu, in ha̍k-hāu ūn-tōng-tiâⁿ āu-bīn hit keng kū-kū, ū chin-chiàⁿ te̍k-pia̍t le̍k-sú ê Chhiah-khàm-lâu.
原來這个城堡已經有367冬ê歷史！伊是台灣初初kap外來人接觸上重要ê地點kap建築。我細漢ta̍k日ùi hia過，有看若無看，攏m̄知影。實在是有寶m̄知惜。希望chit-má成功國小ê學生，in ê老師攏有kā in教，教科書內底攏有介紹，in學校運動埕後面hit間舊舊、有真正特別歷史ê赤崁樓。
2024專利防護中